یەکەم خێزانی نیاندەرتاڵی ناسراو لە ئەشکەوتی سیبریدا دۆزراوەتەوە
لە باشوری سیبریا، ئەشکەوتی چاگیرسکایا لە باشووری سیبریا لەوانەیە زۆر دیار و ناسراو نەبێت. بەڵام بۆ یەک خێزانی نیاندەرتاڵس، وەک ماڵێك بووە
بۆ یەکەم جار، توێژەران کۆمەڵێک لە نیاندەرتاڵی خزم(کەسی نزیک)یان دیاری کرد: باوکێک و کچە هەرزەکارەکەی و دوو خزمی دووری دیکەش. دۆزینەوەی خێزانەکە - لە 19ی تشرینی یەکەم لە ڕاپۆرتی Nature1ئاماژەی پێدراوە
وە حەوت کەسی تر (لە ناویاندا جووتێک ئامۆزا لە خێڵێکی تر) لە هەمان ئەشکەوت، لەگەڵ دوو کەسی تر لە شوێنێکی نزیک، گەورەترین حەشارگەی جیناتی نیاندەرتاڵ نیشان دەدات. هەروەها دۆزینەوەکان پێشنیاری ئەوە دەکەن کە کۆمەڵگاکانی نیاندەرتاڵ بچووک بوون، وە مێینەکان بە شێوەیەکی ڕۆتینی خێزانەکانیان جێ هێشتووە بۆ ئەوەی بچنە ناو گروپی نوێوە. (کریشنا ڤێراما)، زانای جیناتی بۆماوەیی لە زانکۆی (ستۆنی بروک) لە نیویۆرک دەڵێت، تێڕوانینی تایبەت بە خزمایەتی و پێکهاتەی کۆمەڵایەتی ناوچەی نوێیە بۆ لێکۆڵینەوە کۆنەکانی جیناتیان، کە بە شێوەیەکی ئاسایی سەرنجیان خستۆتە سەر مێژووی دانیشتوان "ئەو ڕاستییەی کە ئێمە دەتوانین لەمە تێبگەین لەگەڵ نیاندەرتاڵس زۆر سەرنجڕاکێشە"
گەنجینەی نێژراو
لە کەنارەکانی ڕووباری چاریش لە بناری چیاکانی ئاڵتا دا، چاگیرسکایا 100 کیلۆمەتر لە ڕۆژئاوای ئەشکەوتی دێنیسۆڤا دوورە، خەزێنەی شوێنەوارە، کە تێیدا مرۆڤی نیاندەرتالی، دێنیسۆڤی (و بەلایەنی کەم یەک دورگەی نئاندرتال–دێنیسۆڤان) هەمووی بە پچڕپچڕی لەسەر 300,000 سال ژیاون. هەڵکۆڵینەکانی چاگیرسکایا هەرچەندە تا ئێستا تەنیا شوێنەواری نەئاندرتالیان ئاشکرا کردووە کە لە نێوان 50000 تا 60 هەزار ساڵ پێش ئێستا لەو ناوچەیە بوون، ئەویش لە ڕێگەی ئامرازی بەردی تایبەتمەندییەوە
لە ساڵی 2020دا، زنجیرەی جیناتیک لە نیاندرتاڵی مێینەی چاگیرسکایا پێشنیاری کرد کە ئەو هی دانیشتوانێکی جیاواز بێت لەو کەسانەی کە ئەشکەوتی دێنیسۆڤایان داگیرکردووە زۆر پێشتر . بۆ لێکۆڵینەوە لە دانیشتوانی ئەشکەوتەکە لە قوڵایییەکی زیاتردا، تیمێک لە توێژەران بە پێشەنگایەتی لاوریتسکۆف و جیناتیزانی دانیشتوان بنیامین پیتەر لە پەیمانگای ماکس پلانک بۆ ئەنترۆپۆلۆجیای گەشەسەندووی لە لایپزیگ لە ئەڵمانیا، دی ئێن ئەی لە 17 نمونەی دیکەی پاشماوەی مرۆڤی
کۆن لە چاگیرسکایا دەرهێنا، هەروەها چەندین نمونەی لە ئەشکەوتێکی نزیکەوە دەرهێنا، کە پێی دەوترێت ئۆکلادنیکۆڤ
پاشماوەی چاگیرسکایا - ددان و پارچە ئێسکەکان - جینۆمی تەواو و بەشەکی لە 11 کەسەوە بەدەستهێنا (نموونەکانی ئۆکلادنیکۆڤ بە شێوەیەکی باش نەپارێزرابوون، و تەنها دوو کەس DNA ی پێویستیان هەبوو بۆ دەرهێنان و ڕێکخستن).
بەم هۆیەوە، توێژەران پشتڕاستیان کردەوە کە دانیشتوانی چاگیرسکایا زیاتر پەیوەندییان بە نیاندەرتاڵەکانەوە هەیە کە لە دەوروبەری هەمان کاتدا لە ئەوروپا دەژین بە بەراورد بەوانەی کە دەیان هەزار ساڵ پێشتر ئەشکەوتی دێنیسۆڤایان ژیاون.
کاتێک سکۆڤ دەستی کرد بە بەراوردکردنی جینۆمەکانی چاگیرسکایا، سەرسوڕمانێکی زۆری لە ژیانی پیشەیی خۆی بەدەستهێنا. دوو تاک، نێرێکی پێگەیشتوو و مێینەیەکی هەرزەکار، نیوەی DNA یان هاوبەش بوو، دۆخێک کە تەنها لە حاڵەتێکدا دەتوانێت ڕووبدات کە خوشک و برا یان دایک و باوک و منداڵ بن. بۆ دیاریکردنی پەیوەندییەکە، توێژەران پشکنینی DNAی مایتۆکۆندریالیان کرد - کە لەلایەن دایکیەوە بۆماوەییە و هەربۆیە لە نێوان خوشک و براکان و نێوان دایک و منداڵدا هاوشێوە دەبێت، بەڵام لە نێوان باوک و منداڵدا نا. ئەمەش جیاوازی لە نێوان نێر و مێدا هەبوو، ئەمەش ئەوە دەردەخات کە باوک و کچن.
توێژەران ئەندامانی خێزانەکەیان زیاتر دۆزیەوە لەکاتێکدا بەردەوام بوون لە پشکنینی ماددە بۆماوەییەکان. بۆیان دەرکەوتووە کە باوکەکە دوو جۆر DNAی مایتۆکۆندریاڵی هەیە - تایبەتمەندییەک کە بە هێتێرۆپلازمی ناسراوە - کە لەلایەن دوو نێری گەورەی دیکەی ئەشکەوتەکەوە هاوبەشن، ئەمەش ئەوە پیشان دەدات کە هەموویان لە یەک ڕەچەڵەکەوە لەدایک بوون. سکۆڤ دەڵێت، بەزۆری هێتێرۆپلازمی دوای چەند نەوەیەک لەناو دەچێت، بۆیە پێدەچێت ئەو سێ کەسە لە دەوروبەری هەمان کاتدا ژیابن. هەروەها تیمەکە ئەندامانی خێزانێکی تری نیاندەرتاڵیان دەستنیشان کرد: نێر و مێ کە خزمی پلە دوو بوون، وەک ئامۆزا.
سکۆڤ دەڵێت: "ئەوە وا دەکات بپرسیت پەیوەندی خێزانی نێوان ئەم تاکانە چی بووە و چۆن کارلێکیان لەگەڵ یەکتردا کردووە". “ئەوە کەمێک وردە و ئاڵۆزە بۆ خێزانێکی نیاندەرتاڵ.”
پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکان
زۆری جینۆمی نیاندەرتاڵەکان - کە نزیکەی دوو هێندە ژمارەی ئێستای بەردەستە - ڕێگەی بە توێژەران داوە سەیری لایەنەکانی دیکەی ژیانی نیاندەرتاڵەکان بکەن. جینۆمی نیاندەرتاڵەکانی چاگیرسکایا هەموویان جۆراوجۆرییەکی کەمیان لە نێوان کۆپیەکانی دایک و باوکدا هەبوو، ئەمەش نیشانەیە بۆ ئەوەی کە دانیشتوانی بەیەکەوە گرێدراوی گەورەساڵانی زاوزێکەر کەم بووە. توێژەران نەخشەی هاوشێوەیان لە گۆریلا شاخاوییەکاندا دۆزیوەتەوە کە بە شێوەیەکی گشتی لە کۆمەڵگەی کەمتر لە ٢٠ تاکدا دەژین.
هەروەها توێژەران بۆیان دەرکەوتووە کە جینۆمی مایتۆکۆندریاڵی بۆماوەیی دایک زۆر هەمەچەشنترە لە کرۆمۆسۆمەکانی Y کە بە درێژایی هێڵی نێر دەگوازرێنەوە. سکۆڤ دەڵێت، یەکێک لە ڕوونکردنەوەکانی ئەمە لێشاوی بەردەوامی مێینەکانە لە کۆمەڵگە جیاوازەکانی نیاندەرتاڵەوە. مۆدێلکردن لە تیمەکەوە پێشنیاری ئەوە دەکات کە ئەو نەخشانەی کە لە جۆراوجۆری جیناتیدا بینراون ڕوودەدەن ئەگەر زیاتر لە نیوەی ژنانی کۆمەڵگە بچووکەکان لە شوێنێکی دیکە لەدایک دەبن.
کارلێس لالویزا فۆکس، زانای جیناتی کۆن، بەڕێوەبەری مۆزەخانەی زانستە سروشتییەکانی بەرشەلۆنە لە ئیسپانیا دەڵێت: "پێموایە دەتوانین بڵێین ئەم پێکهاتە کۆمەڵایەتییە لە زۆربەی نیاندەرتاڵەکاندا هەبووە". دە ساڵ لەمەوبەر تیمەکەی شیکاری 12 نیاندەرتاڵیان کرد کە لە ئەشکەوتێکی ئیسپانیادا نێژراون و DNAی مایتۆکۆندریاڵی جۆراوجۆریان لە ژناندا دۆزیەوە، بەڵام لە پیاواندا نەبوو، ئەمەش وەک بەڵگەیەک لێکیان دایەوە کە مێینەکان کۆمەڵگاکانیان بەجێهێشتووە، ئەمەش وا لە لالوزا-فۆکس دەکات بپرسێت ئایا ژنانی نیاندەرتاڵی گەڕۆک بوون کە لە ناوچەکانی تری ئۆراسیادا ڕووبەڕووی هۆمۆ ساپیێنس بوون و جووت بوون لەگەڵیان. زانایانی دیکە هۆشداری دەدەن لەوەی کە گروپە نیاندەرتاڵەکان کە لە شوێنێکی تر یان لە کاتەکانی تردا دەژین، ڕەنگە داب و نەریتی کۆمەڵایەتی جیاوازیان گرتۆتەبەر. ڤیراما دەڵێت: “تا خاڵی زیاتر لەسەر بۆردەکە بەدەست نەهێنیت، ناتوانیت بزانیت”.
ڕیبێکا ڕاگ سایکس، نووسەر و شوێنەوارناس لە زانکۆی لیڤەرپوول لە بەریتانیا، سەری سوڕدەمێنێت کە پاشماوەی زۆرێک لە کەسانی پەیوەندیدار - کە بەشێک بوون لە کۆمەڵگەی کۆکردنەوەی ڕاوچی زۆر گەڕۆک - لە شوێنێکەوە دۆزراونەتەوە. بە تایبەتی جێگەی سەرسوڕمانە بوونی یەک ددانی منداڵ و دوو ددانی هەمیشەیی کە بەزەحمەت لەبەرکراون و سەر بە هەمان نێرە هەرزەکارن. ئەو دەڵێت: "بۆ من ئەوە ئەوە پیشان دەدات کە ئەم کۆمەڵگەیەی نیاندەرتاڵەکان، یان مەیلیان هەیە بۆ ماوەیەکی زۆر لە شوێنەکانیان بمێننەوە، یان زۆرجار سەردانیان دەکەنەوە."
هەروەها ئەشکەوتی چاگیرسکایا پڕە لە پاشماوەی بیزۆن و ئەسپ و سکۆڤ, توێژەران پێیان وایە کە شوێنەکە وەک جۆرێک لە کەمپێکی ڕاوکردن لە کاتی کۆچی وەرزی ئەم ئاژەڵانەدا بەکارهاتووە
سایکس پێشنیاری ئەوە دەکات ناوچەی ڕاوکردنەکە کە دەرفەتی بۆ کۆمەڵگە جیاوازەکانی نیاندەرتاڵ دروستکرد بۆ کۆبوونەوە و تێکەڵبوون. “پێموانییە نیاندەرتاڵەکان پلانیان هەبووبێت لەگەڵ یەکتر کۆببنەوە، بەڵام ئەوە ئەو دەرفەتە دەڕەخسێنێت.”
پێدەچێت بنەماڵەی چاگیرسکایا گەشە بکات. تا ئێستا تەنها یەک لەسەر سێی ئەشکەوتەکە هەڵکەندراوە و سکۆڤ و هاوکارەکانی کەمتر لە چارەکێکی پاشماوەی نیاندەرتاڵیان شیکردووەتەوە کە پێشتر دۆزراونەتەوە. سکۆڤ هیوادارە کە توێژینەوەکانی داهاتوو بتوانن درەختی بنەماڵەی تەواوتری نیاندەرتاڵ دروست بکەن — و ڕەنگە دایکی کچە هەرزەکارەکە بدۆزنەوە. دەڵێت: “پێدەچێت ئەویش لەوێدا بێت.”
وەرگێڕ: دانــا عاصی
سەرچاوە: Nature
